قدرت نرم دارای پیشینه تاریخی بسیار گسترده ای می باشد. نظریه پردازی به نام سونتزو در 200 سال قبل از میلاد، موضوع قدرت نرم در راهبرد سیاسی و امنیتی را مورد استفاده قرار داد. پیامبر اسلام در زمره رهبرانی محسوب می شود که نظریه پردازی را به موازات کنش اجرایی در حوزه قدرت نرم به کار گرفت.
ایشان، آموزه های اخلاقی و رویکرد راهبردی خویش را بر اساس الهام بخشی به عنوان نمادی از قدرت نرم ارایه نمودند. لازم به توضیح است که نشانه های دیگری از قدرت نرم همانند اخطار و تهدید به عنوان نشانه های قدرت نرم پیامبران در برخورد با کافران مشاهده می شود.
در چنین فرایندی، سیاست خارجی و راهبردی جمهوری اسلامی ایران در حوزه قدرت نرم از آموزه های پیامبر اسلام بهره گرفته است. قدرت نرم انقلاب اسلامی ایران نیز همچون سایر انقلاب‌های بزرگ امری انکارناپذیر است. اگر عامل فرهنگ، یکی از مهم‌ترین منابع قدرت نرم محسوب می‌شود، اساسا انقلاب اسلامی ایران به حق به این شهرت یافته است که انقلابی فرهنگی یعنی انقلابی مبتنی بر فرهنگ و برای فرهنگ بوده است. اگر مذهب از عوامل تعیین‌کننده در ایجاد قدرت نرم به شمار می‌آید، انقلاب اسلامی ایران، انقلابی مبتنی بر دین اسلام و مذهب تشیع بوده است که بدان قدرت نفوذ و اثرگذاری در میان حداقل یک میلیارد مسلمان سی و سه سال پیش را داشته است.
اسناد تاریخ اسلام نشان می دهد که پیامبر اسلام در بسیاری از موارد از الگوی قدرت نرم برای اثربخشی در محیط پیرامونی استفاده نموده است. پیامبر اسلام با بهره‌مندی از رسالت و پیامی جهان شمول، در صدد برآمدند تا با مطرح ساختن عدالت، صلح، هویت و نفی ظلم و حمایت از مظلوم در اصول سیاسی و راهبردی خویش، زمینه های الهام بخشی را در فضای راهبردی به وجود آورند. دیپلماسی پیامبر (ص) براساس راهبرد قدرت نرم
شکل گرفته است. قدرت نرم بخشی از سیره پیامبر(ص) در زندگی اجتماعی، تعامل با صحابه، منازعه با مشرکان و هشدار به کافران بوده است. چگونگی چنین فرایندی را می توان براساس نشانه های ذیل مورد توجه قرار داد:
1- نشانه های الهام بخشی در قدرت نرم پیامبر اسلام (ص)
«الهام بخشی» را می توان اولین نشانه کلام و کنش پیامبر اسلام دانست. هدف اصلی پیامبر گسترش آموزه های دینی در محیط داخلی عربستان، منطقه همجوار و حوزه نظام جهانی بوده است. اولین نشانه قدرت نرم پیامبر را باید در ارتباط با الهام بخشی مورد توجه قرار داد. الهام بخشی از طریق «عام گرایی راهبردی» در اندیشه و کنش پیامبر حاصل گردیده است. عام گرایی پیامبر معطوف به مخاطب سازی تمامی شهروندان و جهانیان است. ایشان از طریق عام گرایی راهبردی توانستند ذهنیت مبتنی بر تبعیض نژادی، جنسیتی، فرهنگی و سیاسی را از بین ببرند. در نگرش پیامبر اکرم (ص) عام گرایی محور اصلی «عدالت توزیعی» در اسلام محسوب می شود. عدالت توزیعی در نگرش پیامبر اکرم (ص) برخاسته و منطبق بر فطرت بشر بوده و لذا به آن قوام و پایداری بخشیده است.
از جمله اهداف و رسالت هایی که انقلاب اسلامی از بدو شکل گیری آن را دنبال می¬کند، اتخاذ سیاست و رویه ای است که متفاوت و مستقل از دو بلوک شرق و غرب است. بر همین اساس اصل «نه شرقی نه غربی، جمهوری اسلامی» در سیاست خارجی جمهوری اسلامی شکل گرفت و تمام تلاش ها در راستای تحقق آن به کار گرفته شد. طبق این اصل، انقلاب اسلامی مسیر جدا از دیکتاتوری شرق و ظلم وستم غرب که به اسم حقوق بشر ترویج می¬شود. این مسیر، همان مسیری است که در ایدئولوژی اسلامی، از آن به صراط مستقیم یاد می شود و تمام انبیاء الهی در چارچوب آن گام برداشته اند.
2- خودآگاهی ایدئولوژیک و دعوت در قدرت نرم پیامبر اسلام (ص)
از آنجا که اسلام دینی جهان شمول بوده و تمام انسان ها را در اقصی نقاط جهان مورد خطاب قرار می-دهد، لذا همواره اصل «دعوت اسلامی» را مورد توجه قرار داده و ضرورت و اهمیت آن را مورد تأکید قرار داده است. چنان¬که در قرآن کریم می خوانیم: «[آری رسول ما] خلق را با حکمت و برهان و موعظه ی نیکو به راه خدا دعوت کن و به بهترین طریق [با اهل جدل] مناظره کن (نحل/125).» افزون بر این پیامبر اکرم (ص) در نامه ی خود به سران امپراطوری های زمان خود، این آیه ی شریف را در ابتدای نامه آوردند که حکایت از دعوت کردن آنها به دین اسلام داشت: «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمه سواء بیننا و بینکم الا نعبد الا الله و لانشرک به شیئاًً: بگـو ای اهل کتاب بیایید از آن کلمـه¬ی حق که میان مـا و شما یکسـان است، پیروی کنیـم که به جز خدای یکتـا هیچ¬کس را نپرستیم و چیزی را با او شریک قرار ندهیم.»
3- همبستگی ایدئولوژیک و امت یگانه در قدرت نرم پیامبر اسلام (ص)
از جمله مسایلی که دین مبین اسلام در خصوص توجه مسلمانان به آن تأکید داشته، مسئله ای ایجاد وحدت میان امت اسلامی و جلوگیری از بروز تفرقه و اختلاف میان آنان است. در این خصوص قرآن کریم می فرماید: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لاتفرقوا: به ریسمان محکم الهی چنگ زنید و متفرق نشوید (آل عمران/103).» افزون بر این خداوند متعال، امت مسلمان را به عنوان امتی واحد دانسته و می¬فرماید: «ان هذه امتکم امه واحده و انا ربکم فاعبدون: این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم، پس مرا بپرستید (انبیاء/92).»
همبستگی ایدئولوژیک در قدرت نرم پیامبر اسلام(ص) صرفا ماهیت سیاسی ندارد. همبستگی ایدئولوژیک باید بتواند زمینه شکل گیری همبستگی بین گروه های اجتماعی و نخبگان سیاسی را بوجود آورد. آنچه را که امروز از آن به عنوان انسجام سیاسی و ساختاری یاد می شود را باید بخشی از قدرت نرم پیامبر اسلام در گسترش همبستگی های فردی، گروهی، اجتماعی، ساختاری و بین المللی دانست. طبیعی است که در چنین شرایطی، هر فردی از نقش همبسته و انسجام گرا در ارتباط با سایر گروهها برخوردار می شود. به طور کلی،انسجام گرایی راهبردی ریشه در قدرت نرم نظریه پردازانی دارد که با ادبیات سیاسی و ایدئولوژیک پیامبر پیوند یافته است.
4- مردم گرایی در قدرت نرم پیامبر اسلام(ص)
یکی از شاخص های اصلی اندیشه و راهبرد پیامبر اسلام را باید مردم گرایی دانست. مردم گرایی عطف به چگونگی تعامل پیامبر به عنوان رهبر جهان اسلام با صحابه، شهروندان و حتی گروه¬های معاند معنا پیدا می¬کند. مردم گرایی پیامبر ریشه در نوع نگرش ایشان به انسان داشته است. در نگاه پیامبر اسلام، انسان به عنوان نماد اصلی خلقت تلقی می¬گردد. بنابراین مماشات به موازات نشانه¬هایی از اصولگرایی ارزشی تحقق پیدا می¬کند.
اولین نشانه مردم گرایی پیامبر اسلام(ص) را باید در الگوی کنش ایشان برای دعوت دانست. در شرایطی که دعوت با مخاطره همراه بود، ایشان همواره از الگوی مبتنی بر صبر، خویشتنداری و تحمل در برخورد با مخالفین استفاده نمودند. به عبارت دیگر، چنین الگویی توانست زمینه های لازم برای «اثربخشی ادراکی» را در حوزه رفتار اجتماعی پیامبر (ص) به جا گذارد. هرگونه مخاطره در فرایند دعوت با واکنش انسان گرایانه پیامبر همراه بوده است. الگوی کنش با مخالفین به گونه¬ای بود که زمینه جذب طیف گسترده¬ای از گروه¬های قبیله¬ای و هویتی مخالف به اسلام را فراهم آورد.
یکی دیگر از نشانه¬های مردم گرایی در قدرت نرم پیامبر اسلام (ص) را می¬توان چگونگی تصمیم گیری دانست. ایشان بر ضرورت مشاوره با تمامی نخبگان تاکید داشتند. واژه و مفهوم «وشاورهم فی الامر» را باید به عنوان یکی از نشانه¬های مفهومی و الگویی پیامبر در روند تصمیم گیری دانست. چنین مفهومی در اندیشه سیاسی اسلام، قدرت نرم پیامبر و آیات قرآن مشاهده می¬شود. پیامبر اسلام (ص) هیچگونه تردیدی در روند مشاوره با اصحاب و گروه¬های مختلف اجتماعی نداشت. در بسیاری از مواقع به توصیه¬های انجام شده توجه داشته و آن را به عنوان مبنای اصلی کنش سیاسی خود اعلام می¬کردند.
پیامبر اسلام (ص)، ضرورت مشاوره با اصحاب را به عنوان دستور الهی دانسته و چنین الگویی را در زندگی فردی و سیاستگذاری حکومتی مورد توجه قرار می¬دادند. در روند جنگ احد، پیامبر اسلام (ص) توانست از الگویی استفاده نماید که مبتنی بر مشاوره با افرادی بود که توصیه¬های نادرست به پیامبر داشتند. اگرچه سپاه اسلام در جنگ احد شکست خورد، اما این موضوع را باید مورد توجه قرار داد که هیچگاه پیامبر اسلام (ص) افرادی را که در جنگ احد توصیه¬های راهبردی اشتباه برای پیامبر داشتند، مورد مواخذه قرار ندادند. حتی پیامبر از بیان خاطرات آن روز همواره اکراه داشتند. علت آن را باید اصالت دادن پیامبر به شخصیت انسانی در روند مشاوره، جنگ و زندگی اجتماعی در جامعه اسلامی دانست.
نویسنده:
