اگرچه در یک نگاه سطحی و بدون توجه به تاریخ علم، به نظر می‌رسد که جهان غرب، نقش پر رنگ‌تری در توسعه دانش در جهان داشته و دارد، اما واقعیت این است که آنچه امروز در غرب رواج دارد، توسعه فناوری است تا علم.
شاید به نظر برسد که نگارنده به خاطر نگاه خاص خود به غرب، چنین نظری دارد، اما اگر اندکی ذهن خود را به تاریخ علم در جهان معطوف کنیم، ملاحظه می گردد که آنچه در دنیا، علم را به سمت پیشروی و گسترش سوق داده است، اندیشه‌های علمی در کنار اخلاق بوده است. اندیشه های علمی، جوامع را به کسب علم و دانش سوق می دادند و اخلاق علمی، به صاحبان علم تکلیف می‌کرد که دانش خود را در اختیار دیگران قرار دهند تا از این طریق علم و دانش در جهان گسترش یابد، لذا هیچ نقطه‌ای از جهان را نمی توانیم پیدا کنیم که از دستاوردهای علمی تهی باشد و مردمان آن، به سبک هزاران سال پیش زندگی کنند، اگرچه هزاران سال پیش هم، دانش به اندازه پیشرفت خود در زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی انسان‌ها تاثیرگذار بوده است و همه ملت‌ها نیز در توسعه علمی جهان تاثیرگذار بوده‌اند و این یک سرمایه بشری است، با رعایت حقوق شناخته شده جهانی آن.
اتفاقی که امروزه در حوزه علم و دانش افتاده، گسترش سریع آن به واسطه فناوری های اطلاعات و ارتباطات است. یعنی در عصر ما، دانش به سرعت راه گسترش را پیدا کرده و به واسطه تحولات ارتباطی و گسترش نظام های آموزش همگانی، تاسیس مدارس و دانشگاه‌ها، همگانی شده است.
در این همگانی شدن و رشد دانش در جامعه انسانی، همه جوامع شراکت دارند و هر جامعه و کشوری به سهم خود درکشفیات علمی مشارکت داشته است، به طوری که اگر برخی اقوام در کشفیات علمی فعال نبوده اند، در نقش تهیه ابزارهای مختلف و خریداران و توسعه دهندگان آن حضور داشته اند.
بنابراین علم، همانگونه که محصول جامعه بزرگ انسانی در سیاره آبی است، به همان دلیل نیز،بهره برداری از آن به صورت عادلانه تعلق به همگان دارد و هیچ کس حق آن را ندارد که عده‌ای دیگر را از دسترسی به دانش و منابع علمی محروم سازد و محدودیت برای بهره‌مندی از دستاوردهای آن ایجاد کند. در کنار ممنوعیت آپارتاید علمی از لحاظ قوانین بین المل، بی اخلاق ترین اقدام، بهره گیری از علم در کشتار انسان ها و محروم ساختن آنها از زندگی و رفاه حداقلی است که شاید بتوان گفت شیوع ویروس منحوس کرونا و حواشی آن نیز در این حوزه قابل بررسی است.
بر این اساس کمیسیون ملی یونسکو 10نوامبر را، روز جهانی«علم در خدمت صلح و توسعه» نام گذاری کرده است تا فرصتی باشد برای توجه به علم نافع برای بشر و تبادل نظر صاحبان فکر و اندیشه در حوزه ترویج و توسعه علم و قرار دادن آن در خدمت آرمان های بزرگ بشری مانند صلح، عدالت و سعادت بشر، تا در سایه آرامش و آسودگی خاطر انسان ها، شاهد رشد و شکوفایی جوامع در جای جای کره زمین باشیم.
در گرامیداشت این روز، یادآوری این نکته مهم است که علم، باید در مسیر صلح، توسعه، سعادت و کرامت انسان گام بردارد، تا بتواند برای جوامع انسانی سودمند باشد و در مسیر کاهش دردها و آلام بشری حرکت کند. نقش علم در رسیدن به صلح و عدالت و کاهش نگرانی ها و بحران های مختلف از زیست محیطی گرفته تا مقابله با آتش افروزی جنایتکاران نظام سلطه پر رنگ تر شود.
طبیعتاً این یک حرکت بشردوستانه و اخلاق مدار در حوزه توسعه علم است که از آرمان‌ها و گفتمان‌های انقلاب اسلامی و آموزه‌های اسلام عزیز است و حرکت در این مسیر می‌تواند خدمات شایسته‌ای به بشریت ارائه کند و پرچمداران آن را به عنوان ملت‌های عدالت‌خواه و بشردوست در جهان معرفی کند، اما نکته‌ای که متاسفانه در جهان امروز مشاهده می شود، نوعی تبعیض و آپارتاید علمی است.
آپارتاید علمی به این معنا که نظام‌های استکباری با بهره گیری از قدرت سیاسی و اقتصادی خود و تحمیل سیاست‌های غیر اصولی بر ساحت علم، تلاش می‌کنند بخشی از جامعه جهانی را از حقوق حقه خود که همانا امکان دستیابی به علم، دانش و فناوری در حوزه‌های مختلف است، محروم نمایند. از اینرو جوامع مختلف بشری مواجه با یک تبعیض و بی عدالتی علمی و به معنای واقعی کلمه با آپارتاید علمی روبرو هستند.
امروزه کشورهای مستقل و غیر متعهد به انحا و عناوین مختلف مواجه با تحریم و اعمال آپارتاید علمی هستند و تلاش های زیادی برای جلوگیری از پیشرفت آنها صورت می‌گیرد. یکی از این کشورهای مستقل، جمهوری اسلامی ایران است که علاوه بر حوزه‌های اقتصادی، در حوزه علمی نیز ،ناجوانمردانه از سوی غرب با تحریم مواجه گردیده است. علاوه بر ایران، کشورهای دیگری هم به علت اتخاذ سیاست های مستقل مواجه با آپارتاید علمی هستند. در این ارتباط اگر بخواهیم به مصادیق اشاره کنیم موارد متعددی را می توان نام برد.
ملاحظه می گردد که طی سال های گذشته کشور ما مواجهه با آپارتاید علمی در حوزه دانش هسته‌ای است و در ارتباطات دانشگاهی و تبادلات علمی دچار مشکل شده است و یا با انواع تحریم ها ،از پیشرفت های ما در حوزه های مختلف جلوگیری می شود و یا در همین دوره کرونا ما دچار محرومیت هایی درحوزه دارو و درمان بودیم و یا محدود سازی و بایکوت علمی مقالات دانشمندان ایرانی که بصورت هدفدار انجام می شود..
باید گفت از آنجا که توسعه علم در جهان، مدیون همه جوامع است، لذا اعمال تحریم و آپارتاید علمی، ناجوانمردانه ترین و غیر اخلاقی ترین رفتار در این حوزه است و این امر ناشی از کمرنگ شدن اخلاق در جامعه علمی و نادیده گرفتن حقوق مسلم انسان ها در برخورداری از مواهب علم در جهان است. مطالعات آینده پژوهان نشان می‌دهد که این پدیده چالش بزرگی پیش روی ملت‌های بزرگ جهان خواهد بود.
امروزه نظام استکباری تلاش دارد با تکیه بر دانش و فناوری خود، از توسعه و عدالت علمی در جهان جلوگیری نماید تا بتواند همچنان، سرمایه های مادی و معنوی سرزمین های دیگر را به نفع خود مصادره کرده ، به محل سودجویی و قدرت طلبی خود تبدیل نماید و در این راه عدالت علمی را یکی از بزرگترین مخاطرات برای سلطه علمی، سیاسی و اقتصادی خود تلقی می نماید. بنابراین باید گفت که وظیفه همه نخبگان و مراکز علمی- پژوهشی جهان است که در این خصوص با گفتمانی مشخص تلاش کنند تا پرچمداری عدالت علمی و فناوری را در دست گرفته، با این تهدید بزرگ جهانی در حوزه صلح و عدالت مقابله نمایند و زمینه را برای توسعه گفتمان‌های عدالت جویانه در حوزه علم و فناوری فراهم نمایند.
داود عامری
